Gysbert Japix liet sjen dat it Frysk as in folweardige kultuertaal brûkt wurde koe en groeide nei syn dea út ta boechbyld fan de Fryske literatuer.

'In stjer oan de literêre himel’ of ‘in berch yn leechlân’, sa wurdt Gysbert Japix (1603-1666) wol neamd. Syn sukses fertelt ús in soad oer de situaasje fan it skreaune Frysk foar 1800. Neidat it yn de midsiuwen twahûndert jier bestjoerstaal west hie, kaam der in tiidrek dat it skreaune Frysk foaral goed fûn waard foar ferdivedaasje. Tink dêrby oan werkenbere gelegenheidsferskes of twaspraken. Dat wol fansels net sizze dat al it Frysktalige literêre wurk út dat tiidrek sa bedoeld wie. Dat sjogge wy bygelyks oan it wurk fan Gysbert Japix. Hy skreau wurk yn deselde sjenres, mar wie mei syn fernimstige dialogen en lieten, gloedfolle psalmberimingen en gelearde gelegenheidsgedichten tagelyk in útsûndering. Gysbert Japix liet sjen dat it Frysk as in folweardige kultuertaal brûkt wurde koe en groeide nei syn dea út ta boechbyld fan de Fryske literatuer.

FEROARING TROCH HOF, AKADEMY EN STED

Om 1600 hinne wie it fan oarsprong Frysktalige gebiet út de midsiuwen útinoar fallen yn ferskate stikken, dêrby ek de hjoeddeiske provinsje Fryslân. Stêden mei in funskje as merkplak, lykas Ljouwert en Snits, wiene yn de 16de iuw in stik grutter wurden. Ljouwert bygelyks fan likernôch 4000 ynwenners yn 1515 nei sa’n 13.000 yn 1606.

De tsjinstelling tusken stêd en plattelân waard grutter troch in pear politike en kulturele ûntjouwingen. Fryslân wie as selsstannich gewest ûnderdiel wurden fan de Republyk fan de Sân Feriene Nederlannen. De stedhâlders fan Fryslân (dy’t yn de measte gefallen ek stedhâlder fan Grinslân en Drinte wiene) wiene fan komôf út it Dútske Nassau en wennen fan 1584 oant 1747 yn it Stedhâlderlik Hof yn Ljouwert. Yn 1585 joech de stedhâlder de oantrún ta de Frjentsjerter Akademy, nei Leien de twadde universiteit yn de Republyk. De universiteit fan Frjentsjer moast kalvinistyske predikanten opliede, want dêr wie nei de reformaasje skreauwend ferlet fan. De kleasters hiene yn Fryslân in protte lân en besittingen hân; de universiteit fan Frjentsjer waard betelle troch de ferkeap fan yn beslach nommen kleastergoed. It Stedhâlderlik Hof, de Frjentsjerter Akademy en de hurd groeiende stêden brochten minsken fan bûten nei Fryslân ta. Dy namen har eigen talen en kultueren mei.

Fryslân waard in kommersjele, dynamyske en meartalige maatskippij. Yn de rûnten om it Stedhâlderlik Hof hinne praten se Dútsk, Frânsk en Nederlânsk, oan de universiteit Latyn, en yn de stêden Stedfrysk, in mingfoarm fan Frysk en Nederlânsk. Op it plattelân waard nêst Nederlânsk foaral Frysk praat, dat Platfrysk, Lânfrysk of Boerefrysk neamd waard – doedestiids oars net lytsachtsjend bedoeld. De nije stedsboargerij fan hofstêd Ljouwert of it ynternasjonale garnizoensplak Harns hie sûnder mis belangstelling foar de nije lietekeunst fan omreizgjende toanielspilers en spegele him dêrby oan de rest fan de Republyk. De Fryske literatuer ûntjoech him yn de marzje fan dy meartalige maatskippij.

Literatuer, en dus ek Fryske literatuer, wie oant healwei de njoggentjinde iuw benammen in oangelegenheid fan heechoplate manlju

FEEST ...

Johan van Hichtum (sa’n 1585-1628), studint teology yn Frjentsjer, skreau om 1610 hinne foar in brulloft twa Frysktalige dialogen tusken in mem en har dochter en tusken in heit en syn soan. Yn ‘Wouter en Tjalle’ fertelt de soan oan syn heit hoe’t it feest (en it bier) wie, yn ‘Ansk en Houk’ wol de dochter trouwe en mei har mem bepraat se gaadlike houlikskandidaten. Van Hichtum basearre syn dialogen op klassike foarbylden. Doe’t er yn 1613 predikant waard, moast er de tsjerkeried tasizze dat er syn wurk út ’e rûlaasje helje soe. De frijmoedigens yn it praat fan mem en dochter op it stik fan eroatyske saken fûn de tsjerkeried in predikant ûnweardich. Mar beide dialogen waarden yn 1639 wol op 'e nij printe. Nei alle gedachten ynspirearre it wurk fan Van Hichtum Gysbert Japix om ek yn it Frysk te publisearjen.

Literatuer, en dus ek Fryske literatuer, wie oant healwei de njoggentjinde iuw benammen in oangelegenheid fan heechoplate manlju. De fiertaal oan de universiteit of oan de Latynske skoalle – de namme seit it al – wie it Latyn en de manlju dy’t dêr oplaat waarden ta predikant, jurist of skoalmaster diene hiel wat kennis op oer de kultuer en literatuer fan de Griken en de Romeinen. Bewurkingen fan klassike foarbylden wiene hiel normaal. De folkstaal fûnen se foaral gaadlik foar de lytse rûnte. Soks gou nammers earst ek foar it Nederlânsk.

It tiidrek fan 1600 oant 1800 wie it bloeitiidrek fan de ‘gelegenheidsgedichten’, dat binne fan dy gedichten dy’t de ‘Dichter des Vaderlands’ tsjintwurdich skriuwt by bysûndere barrens. Dat wy út it tiidrek 1690-1750 sa’n hûndert Frysktalige gelegenheidsgedichten kenne út it fermidden fan de Frjentsjerter universiteit komt trochdat se yn de tweintichste iuw sammele en útjûn binne. Oars, de samlers wiene foaral ynteressearre yn it soarte fan Frysk dat de studinten brûkten.

Oant yn de njoggentjinde iuw waard ien dy’t Frysk lêze en skriuwe koe op it plattelân sjoen as in wûnder fan fernimstigens.

... EN BESINNING

Yn it spoar fan Van Hichtum folgen oant 1800 noch in grut tal ‘stikjesskriuwers’ yn it Frysk. Gauris wiene dat allyksa lju dy’t wurken of studearren oan de Frjentsjerter universiteit, letter ek wol in ‘transformatorhúske fan geleardens’ neamd. Dêr waarden de wittenskiplike ynsichten fan binnen- en bûtenlânske gelearden opheind en trochjûn. Professoaren en studinten, guon fan har út rike boerefamyljes, hiene ek niget oan it Frysk en dat sette wer oaren oan.

Dat wie bygelyks sa by Jan Althuysen (1715-1763) dy’t as studint it earste ‘lykdicht’ skreau. Doe’t er ienris predikant wie, sette er sa’n hûndert psalmen oer yn it Frysk, as oanfolling op de fyftich dy’t Gysbert Japix al berime hie. It mânske wurk fan Jan Althuysen krige lykwols net folle wurdearring. Oars as syn meistudinten keas er net foar in boartlike toan en in boerske poaze. It is in diskusjepunt dat yn de folgjende iuwen hieltyd wer weromkomme sil: hoe moat de Fryske literatuer him ferhâlde ta de literatueren om him hinne? Nêst in stribjen nei ‘hege literatuer’ yn it Frysk wie der ek altyd ferlet fan werkenbere stikken yn de folkstaal.

Oant yn de njoggentjinde iuw waard ien dy’t Frysk lêze en skriuwe koe op it plattelân sjoen as in wûnder fan fernimstigens. Yn de populêre almenakken, in soarte fan bûsboekjes mei merkeldagen, doarpsfeesten en grappige rymkes, stie ek wolris in wurdsje Frysk. Dy teksten waarden hieltyd mar wer ‘recycled’. De almenakken leine sa de basis foar in beskaat soarte Frysktalige ‘almenakliteratuer’, lykas de bestseller Waatze Gribberts bruyloft út 1701 (finster 4).

BLOEI YN TIDEN FAN DELGONG

Yn Fryslân wie it lêste ein fan de achttjinde iuw ekonomysk en polityk sjoen bepaald gjin foarspoedige tiid. De Frjentsjerter universiteit loek te min studinten oan en soe by einsluten yn

1811 troch Napoleon opdoekt wurde. Yn 1798 ferlear Fryslân syn autonomy as gewest fan de Republyk. De stedhâlder wie yn 1747 al nei Den Haach ferhuze omdat er stedhâlder waard fan de hiele Republyk. Yn dizze tiid fan politike opskuor begûn foar de Fryske literatuer krekt in bloeitiid. Dat gie lykop mei it ûntstean fan in boargerlike lêskultuer yn dyselde tiid. Niget oan it eigen ferline wie net nij, mar krige no wol in nije, nasjonalistyske foarm. Yn Frjentsjer wie it de heechlearaar Everwinus Wassenbergh (1742-1826) dy’t it wurk fan Gysbert Japix nijsgjirrich begûn te finen. Dy akademyske ynteresse foar Gysbert Japix en foar de Aldfryske wetsteksten soe by einluten yn de njoggentjinde iuw foar nije Fryske literatuer en nije lêzers soargje.

Foar Wassenbergh wie it wierskynlik gûl om goarre oft Fryske tradysjes no wier wiene of optocht. Paulus Cornelis Scheltema (1752-1835) wie in skriuwer út de rûnten fan de Frjentsjerter Akademy. Dizze boer hie op de Latynske skoalle sitten en spile handich yn op de belangstelling foar alles wat Frysk en ‘âld’ wie. Hy sammele en betocht likernôch 12.000 ‘Fryske’ sprekwurden en skreau yn Tesck-laow (‘Terskers-rjocht’) allegear sabeare-oerâlde gebrûken út it Fryske boerelibben op. Syn wurk waard oeribele populêr en Scheltema sels waard fanwegen ‘dat skamteleaze, dat ûnbeslipe-wêzen’ eksimplarysk foar it Fryske folkslibben dat er sels betocht hie.