It Frysk-eigene wurdt yn de njoggentjinde iuw hieltyd mear lykslein mei it plattelân, de iuwenâlde skiednis, it folkskarakter en de Fryske taal. Yn de syktocht om it autentike Fryslân geane advokaten en skoalmasters foarop.

De beskieden bloei fan de Fryske literatuer dy’t yn de achttjinde iuw begjint mei de werûntdekking fan it wurk fan Gysbert Japix set him yn de njoggentjinde iuw troch. De bruorren Halbertsma leverje pionierswurk mei De lapekoer fan Gabe Skroar (1822) en bringe al har wurk letter byinoar yn de Rimen en Teltsjes (1871), út soarte it Fryske literêre monumint fan de njoggentjinde iuw. In klassiker as Waling Dykstra syn De silveren rinkelbel (1856), de earste roman yn it Frysk, ferskynt yn dizze iuw. Krekt as de rest fan West-Europa is Fryslân yn de besnijing fan de romantyk. It plattelân jildt as ûnbedoarn en as it plak dêr’t yn de taal de folkssiel noch it bêst bewarre wêze soe. It is saak om dy kultuer fêst te lizzen foardat dy troch de moderne ûntjouwingen (lykas de opkomst fan de stoomtrein) ferlern gean kin. It Frysk-eigene wurdt yn de njoggentjinde iuw hieltyd mear lykslein mei it plattelân, de iuwenâlde skiednis, it folkskarakter en de Fryske taal. Yn de syktocht om it autentike Fryslân geane advokaten en skoalmasters foarop.

IT FRYSK WURDT BÛTEN TSJERKE, KRANTE EN SKOALLE HÂLDEN

Rinse Posthumus (1790-1859) wie in foarútstribjend dichter en predikant. Hy sette Shakespeare oer yn it Frysk en die op ’e kânsel de ôfkundiging fan psalmen of Bibelteksten yn it Frysk. Mar doe’t er tastimming frege om de psalmen ek te sjongen yn it Frysk gie dat foar de tsjerkeried in stap te fier. In oar foarbyld.   Sels de beursberjochten fertaalde de populêre folksskriuwer Waling Dykstra (1821-1914) foar syn Frîske Nysbode (1864-1865) yn it Frysk. De krante krige lykwols te min lêzers om út te kinnen,
en datselde gou yn 1890 foar syn earste besykjen om te kommen ta in algemien Frysktalich wykblêd, Sljucht en Rjucht. Dat koe yn 1897 allinne mar fannijs fan start gean (en it mei sukses úthâlde oant 1941) tanksij it Selskip, in yn 1844 oprjochte literêre klup dy’t it brûken fan it Frysk befoarderje woe. Alle leden fan it
Selskip waarden automatysk abonnee fan Sljucht en Rjucht. In literêr tydskrift foar in lytsere rûnte fan sa’n twahûndert lêzers
koe doe al wol út.

Yn de iepenbiere romte (skoalle, tsjerke, rjochtbank) bleau it Nederlânsk de dominante taal. Dat wie de taal fan it nije
Keninkryk der Nederlannen en ek de taal dêr’t alle Nederlânske bern ûnderwiis yn krigen. Foaral yn de twadde helte fan de njoggentjinde iuw stjoerden hieltyd mear âlden de bern nei skoalle (wetlike learplicht wie der earst fan 1901 ôf). It is ferliedlik om in streekrjocht ferbân te lizzen tusken dy ûnderdrukking fan it Frysk en de geweldige opbloei fan de Fryske literatuer yn de njoggentjinde iuw. Mar sa ienfâldich leit it dochs net. De opmars fan de Fryske kultuer en literatuer begûn net op it plattelân mar yn de stêd.

De mooglikheden om sosjaal te klimmen waarden yn de rin fan de njoggentjinde iuw grutter, en dat seagen je yn de rûnte fan it Selskip.

ADVOKATEN EN SKOALMASTERS

J.C.P. Salverda (1783-1836), dichter en oan leger wâl rekke skoalmaster dy’t mei syn grutte, disoarderlike húshâlding yn  it ‘neakene Wûns’ wenne, hie neffens freonen en kunde syn  alderkostberste papieren altyd by him yn in read brievetaske. Mar nei in jammerdearlik stjerbêd, dat wiidweidich beskreaun is troch rasferteller Joast Halbertsma (finster 5), bedarre it taske tagelyk mei it bêdeguod dat optilde fan de flieën op de rûchskerne. Dat tema, it autentike Fryslân dat rêden wurde moat fan de rûchskerne, is it ûnderwerp fan Goffe Jensma syn boek Het rode tasje van Salverda (1998). Dy lit dêryn sjen hoe’t twa groepen boargerlike yntellektuelen it lettere byld fan Fryslân sterk kleure hawwe.

As earste wie der it deftige ‘Friesch Genootschap voor Geschied-, Oudheid- en Taalkunde’, oprjochte yn 1827 út de hegerein – adel, juristen en bestjoerders, lju dy’t yn de eardere Republyk in protte macht hân hiene. It Frysk Genoatskip woe net dat âlde Fryske stikken lykas manuskripten, oarkonden en deistich ark yn de
rin fan de tiid ferdwine soene. De leden hâlden lêzingen en setten útein mei it earste Frysktalige ferieningsblêd, it Friesch Jierboeckje (1828-1835). Dêr stiene ek histoaryske ferhannelingen yn it Frysk yn. It wie noch net sa maklik om in jierboekje fol te krijen. De hearen mochten dan wol graach in stikje yn it Frysk hearre of lêze, in grut part fan har spruts de taal net en skreau der ek net yn. It Jierboeckje waard yn 1837 ferfongen troch it  Nederlânsktalige De Vrije Fries, it âldste, no noch besteande wittenskiplik tydskrift fan Fryslân. It Genoatskip lei allyksa de basis foar de kolleksje fan it lettere Fries Museum. By de leden hearden ek twa fan de bruorren Halbertsma.

Yn 1844 folge de lytse boargerij mei de oprjochting fan it earder neamde Selskip, folút ‘Selscip for Friesche tael- en
scriftekennisse’, in jier nei de definitive ein fan de Frjentsjerter Akademy (tusken 1811 en 1843 koene je dêr noch wol in wittenskiplike foaroplieding folgje). Yn it Selskip sieten in opfallend soad skoalmasters. De mooglikheden om sosjaal te klimmen waarden yn de rin fan de njoggentjinde iuw grutter, en dat seagen je yn de rûnte fan it Selskip. De ûnderwizer Harmen Sytstra (1817-1862, finster 7), ien fan de trije oprjochters, en syn grutste konkurrint, Waling Dykstra, begûnen har karriêre allebeide as bakkersfeint. It Selskip naam yn 1851 in groepsabonnemint op Iduna, it Frysktalige moanneblêd dêr’t Harmen Sytstra yn 1845 mei úteinset wie, en hie fierder in eigen jierboekje, Swanneblommen (1850-1916). 

It Frysk Genoatskip en it Selskip wiene beide besletten ferieningen. Je koene allinne lid wurde as je dêrfoar frege waarden. De ferieningen wiene opdield yn ferskate ‘kriten’, ôfdielingen yn de stêd en op it plattelân, en hiene byinoar sa’n 130 aktive leden, nêst in gruttere groep fan ‘gewoane leden’ (abonnees) en eareleden. It Frysk Genoatskip wie oant 1877 mei sa’n trijehûndert leden grutter. In grut part fan har (40 persint) hie Fryslân doe ferlitten. Om de iuwwiksel hinne waard it Selskip it grutst.

Utjefte Rimen en Teltsjes fan 1993. Untwerp: Chaim Mesika bNO.

Yn it Selskip kaam it befoarderjen fan it Frysk sintraal te stean. It Selskip soe, as it om de taal gie, al gau oan it langste ein lûke.

BEMIDELERS TUSKEN TWA STANNEN

Hjoed-de-dei litte wy de bûtenwrâld fia sosjale media graach witte wat wy allegearre by de ein ha en wat wy berikt ha. Yn de njoggentjinde iuw waard elke boarger dy’t himsels wol in bytsje belangryk fûn lid fan de ‘Maatschappij tot Nut van ’t Algemeen’ (‘it Nut’). Nutsleden wiene fan betinken dat sy as warbere boargers in foarbyldfunksje hiene yn de maatskippij en dat sy dyselden dy’t it minder goed troffen hiene de kâns jaan moasten har ek te ûntwikkeljen. Yn Fryslân waarden tusken 1792 en 1877 mar leafst 57 ôfdielingen oprjochte fan dizze boargerlike feriening. Earst foaral yn de stêden, dêrnei op it plattelân.

De measte leden fan it Genoatskip en it Selskip wie ek lid fan it Nut, en dat seit in protte oer de geast dy’t der doe hearske yn de twa op de Fryske identiteit rjochte ferieningen. Sy seagen harsels as bemiddelers tusken har eigen en in legere stân. Foar it Genoatskip wie dat de lytse boargerij, foar it Selskip wiene dat ‘dien kringen (…) welke de genootschappen (…) te laag rekenen’. De gelearde hearen fan it Frysk Genoatskip oriïntearren har dêrby noch op Europa. De ûnderwizers fan it Selskip setten har ôf tsjin Hollân, dat se ‘de grime herne’, de gefaarlike hoeke neamden. Se identifisearren har mei de âlde Friezen dy’t tsjin de Wytsingen (‘Vikingen’) fjochtsje moasten. Yn it Selskip kaam it befoarderjen fan it Frysk sintraal te stean. It Selskip soe, as it om de taal gie, al gau oan it langste ein lûke. Der wie gjin better fjild om de folweardigens en de brede tapasberheid fan it Frysk sjen te litten as yn de literatuer. Dat hiene Gysbert Japix en, koarter lyn, de bruorren Halbertsma wol bewiisd. De Halbertsma’s waarden troch de mannen fan it Selskip tige heech set.

Foar de opbou fan in bloeiende Fryske literatuer moasten de Selskipslju it earst wol iens wurde oer de stavering; waard dat dy fan de Aldfryske wetsteksten, fan Gysbert Japix of fan de Halbertsma’s? It soe oant 1879 duorje foardat it Selskip mei rjochtlinen foar de stavering kaam dy’t yn brede rûnte neifolge waarden. De diskusje oer hoe’t it Frysk it bêste stavere wurde kin dreau (en driuwt yn ús tiid soms noch wol...) freonen út inoar.

Titelblêd De kaertlizzer 1856. 

Njoggentjinde-iuwske literatuer is benammen te finen yn it grutte tal blêden, almenakken en jierboekjes

TYDSKRIFTEKULTUER

Yn de literatuer fan de njoggentjinde iuw fine wy in protte folksferhalen, histoaryske skôgingen, oersettingen en poëzy om foar te dragen. Langere teksten of sammelbondels lykas De silveren rinkelbel of Rimen en Teltsjes binne net safolle fan. Njoggentjinde-iuwske literatuer is benammen te finen yn it grutte tal blêden, almenakken en jierboekjes dy’t nei it Friesch Jierboeckje it ljocht seagen (finster 6).

Iduna jildt meastal as it earste ‘wiere’ literêre tydskrift yn Fryslân, al stapte it Selskip dêrmei yn de fuotleasten fan it Frysk Genoatskip. Harmen Sytstra brûkte yn Iduna in stavering dy’t er basearre op de Aldfryske rjochtsteksten en it wurk fan Gysbert Japix. Dat droech net by ta de populêrens fan Iduna (finster 7).

Ien fan de warberste leden fan it Selskip wie Hjerre Gjerrits van der Veen (1816-1887), skoalmaster yn Driezum, spotdichter en tige produktyf skriuwer. Van der Veen hie gjin ûnmeilydsumer biograaf treffe kinnen as Anne Wadman (1919-1997). Wadman rekonstruearre Van der Veen syn wurksum libben oant yn it lytste detail en seach dêrby mei de bril fan de tweintichste nei de njoggentjinde iuw. ‘Ratteljende, ientoanige rymlerij’, dat wie neffens him it fers dat Van der Veen yn 1859 yn Iduna publisearre oer de oprjochting fan in nije krite fan it Selskip. Tige posityf wie er lykwols oer it ferhaal De kaartlizzer dat Hjerre Gjerrits skreau foar in priisfraach fan it Selskip en dat yn 1856 útjûn waard. Tekenjend foar it skoalmastersfermidden fan it Selskip en Iduna is dat de organisatoaren by it beoardieljen fan dit ‘ferhaal foar it folk’ in ‘goede strekking’ like wichtich fûnen as ‘riuchte kinnisse fon der Frîske sprake’. It Selskip woe de Friezen har eigen taal leare. Skreaune taal moast dêrby helpe. Blykber wie der wol in priisfraach foar nedich as oantrún ta it skriuwen fan langere stikken.

Piter Jelles Troelstra (links) en Onno Harmens Sytstra.

Troelstra waard de liedsman fan syn generaasje en hy kreëarre in poadium foar syn eigen, persoanlik wurk yn it famyljetydskrift For hûs en hiem.

IT JONGE FRYSLÂN