In misbetearde grap dy’t eins folle mear wêze moatten hie as dat. François Haverschmidt, bekend wurden as de Nederlânske dichter Piet Paaltjens, en twa freonen fan him woene mei har Oera Linda-boek sjen litte dat it letterlik nimmen fan de Bibel like ûnsinnich wie as it letterlik leauwen fan it Oera Linda-boek, in sabeare oerâld Frysk manuskript yn ‘runskrift’.
1800-1900
Finster 8 - Waling Dykstra en Tsjibbe Gearts van der Meulen
Fan perioade 1800-1900
Utjouwer T.G. van der Meulen tusken famylje en personiel by it sulveren jubileum fan syn bedriuw yn 1901. Foto: Jan Kalma
| Master, dokter, dominy, notaris, feedokter, gemeentesekretaris, gemeenteûntfanger, in pear ambachts- en hannelslju, wat boeren en wat rinteniers. Dat wiene neffens Trinus Riemersma yn de njoggentjinde iuw de lêzers fan Frysk proaza lykas Waling Dykstra syn De silveren rinkelbel (1856) en De Fryske Thyl Ulespegel (1860) of Fen 1856 oan 1859 fan Selskipsearelid Tsjibbe Gearts van der Meulen. Riemersma wiisde der ek op dat de oantsjutting ‘folksliteratuer’ foar de njoggentjinde iuw eins in ferkearde yndruk jout. De earste Fryske romans fan foar 1900 berikten wierskynlik op syn heechst sa’n seishûndert minsken (útgeande fan oplaachsifers) út de liberale middenklasse. Dat makket dit earste, langere Fryske proaza yn de literatuerskiednis fansels net minder nijsgjirrich. ‘Waling-om’ (omke Waling) en ‘Tsjibbe Gearts’, sa’t har flaainamme wiene yn de rûnten fan it Selskip, wiene beiden mannen fan tolve ambachten, trettjin ûngemakken. Waling Dykstra wie de soan fan in bakker en fan berop, it iene nei it oare, bakkersfeint, suteler, ferver, help yn in printerij en fan 1861 ôf boekferkeaper yn Holwert dêr’t er him mei syn grutte húshâlding definityf nei wenjen sette. Underwilens besocht er as skriuwer de kost te fertsjinjen en wie er as redakteur behelle yn alderhande blêden en jierboekjes. Fan de pinne rûnkomme slagge allinne yn syn Holwerter tiid, tanksij it sukses fan it Winterjûnenocht (finster 9) en, nei 1885, in oanstelling as einredakteur fan it earste folslein Frysktalige wurdboek. Freon en Winterjûnenocht-maat fan de earste jierren Tsjibbe Gearts van der Meulen (1824-1906) wie de soan fan in Burgumer klokmakker. Hy hie allyksa allerhande baantsjes foardat er oan de ein fan syn karriêre úteinlik redakteur en útjouwer waard fan de suksesfolle Bergumer Courant. Dykstra en Van der Meulen wiene beide ek befreone mei Harmen Sytstra. In stellen horloazje wurdt ferwiksele mei in oar horloazje dat foar de grap ôfpakt is. Fan dat lêste horloazje binne de wizers ferset, om geheim te hâlden dat in ferlyfd stel inoar troffen hat. In rjochter bringt op it lêst de wierheid oan it ljocht. Dat is yn in nutedop de yngewikkelde yntriizje fan Fen 1856 oan 1859, dat skreaun wie tsjin it drankmisbrûk. It plot fan de roman De silveren rinkelbel is wat minder yngewikkeld mar noch hieltyd net simpel. Dat histoaryske ferhaal, dat spilet oan de ein fan de achttjinde iuw, draait om in kwytrekke bern en in fûnling, dy’t by einsluten ien en deselde blike te wêzen. Troch in tafallich treffen tusken mem, ûntfierster en adopsjemem komt de wierheid jierren letter boppe wetter. De fûnling ûntdekt syn wiere identiteit en neat kin in lokkich houlik mear tsjinhâlde.
De achtste printing fan De silveren rinkelbel út 2003. |
Fideo
Oare finsters
Finster 10
It Oera Linda-boek
Perioade: 1800-1900
Finster 5
De Halbertsma's
Perioade: 1800-1900
Omdat minsken no ienkear ‘’t heetst zijn op ’t geen ze niet krijgen kunnen’ joech Joast Halbertsma nei eigen sizzen de hiele earste oplaach (twahûndert eksimplaren) fan de ‘Lapekoer’ kado oan freonen en kunde. It pakte út lykas ferwachte: ‘De liefhebbers die geen exemplaar kregen, schreeuwden erom als magere varkens, en de weg was gebaand voor alle stukjes, die gevolgd zijn.’
Finster 6
De opkomst fan it Frysktalige tydskrift
Perioade: 1800-1900
Stel je libje yn de twadde helte fan de njoggentjinde iuw en je wolle in Frysktalich stik publisearje. Dan falle jin twa dingen op: Yn it foarste plak dat der sa’n grutte kar út is oan periodiken (nei 1850 minimaal fjouwer yn itselde tiidrek mei in respektabele oplaach fan sa’n seishûndert eksimplaren it nûmer) en twads dat der ynhâldlik sa’n bytsje ferskil is tusken de periodiken.
Finster 7
Harmen Sytstra
Perioade: 1800-1900
Harmen Sytstra (1817-1862) begûn syn skriuwende karriêre ûnder de namme Harmen Zylstra. Op syn fiifentweintichste hie er genôch sparre om studearje te kinnen foar it foech fan ûnderwizer. Troch oanstellingen as ûndermaster en troch selsstúdzje klom er op ta haad fan de skoalle yn Baard. Yn syn frije tiid skreau er en makke er oersettingen.
Finster 9
Winterjûnenocht
Perioade: 1800-1900
Hast elk grutter Frysk doarp hat wol in eigen toanielferiening. Dat dy ek regelmjittich Fryske stikken spylje komt mei troch de twa populêre folksskriuwers Waling Dykstra en Tsjibbe Gearts van der Meulen.