Speerstra lit ús sjen hoe’t ús tinken oer Nederlânsk-Ynje yn hûndert jier tiid hûnderttachtich graden draaid is. 

Yn it âlde Burgumer postkantoar wie fan 1906 oant 1917 in Yndysk museum ûnderbrocht. Foar trije sinten koene besikers dêr eksoatyske Yndyske en Sineeske keunstfoarwerpen besjen, sammele troch de yn Nederlânsk-Ynje stasjonearre ûnderwizer Anne van der Meulen (jawis, de soan fan Tsjibbe Gearts út haadstik 3). De kolleksje paste yn twa tramwagons en lûkte by einsluiten sa’n 30.000 besikers. Mar wat hiene Friezen eins te sykjen yn Nederlânsk-Ynje en hokker literêre wjerslach hat Ynje hân op de Friezen? In protte Frysktalige ‘Yndyske literatuer’ is der net. Trije boeken jouwe elk in oar antwurd op dy fragen.  

Ein febrewaris 1943 ferstoar Klaes (Nicolaas) Haisma, soan fan in bouboer op de Fryske klaai, yn in Japansk konsintraasjekamp yn Nederlânsk-Ynje. Fryslân koe him better as Nyckle J. Haisma, de skriuwer fan Peke Donia, de koloniaal (1943, dêrfoar útjûn yn twa losse dielen yn 1937 en 1940). Nei syn ûnderwizersoplieding moast er earst seis jier lang Nederlânske les jaan yn Ynje. Ta syn frustraasje fûn Haisma yn 1935, midden yn de krisis, gjin wurk yn Fryslân sadat er foar nochris seis jier fuort moast. Ut Medan wei skreau er reisferslaggen foar it Leeuwarder Nieuwsblad en De Stim fan Fryslân. Foar de novelle Simmer dy’t er op syn stjerbêd skreau krige er yn 1948 postúm de Gysbert Japicxpriis. 

Haadpersoan Peke Donia is nei seis jier yn Ynje werom yn Fryslân, dat yn syn dreamen hieltyd moaier wurden is. Hy wol boer wurde, mar is bûn oan Ynje troch syn soan by in ynlânske frou. Mei syn swart hier is it jonkje in ‘net te fiemjen Easterling’. Yn it twadde part fan de dûbelroman hat Peke it bern nei Fryslân ta helle, mar de jonge kin dêr net aardzje en Peke set him oan de ein fan it boek op de boat werom. De jonge kriget in bibel mei. De tematyk fan Peke Donia wykt net ôf fan dy fan oare koloniale romans út Nederlân: East en West binne dêryn by einsluten ûnferienichber. De roman wjerspegelet sa de koloniale apartheid dy’t oan it begjin fan de tweintichste iuw opkaam, mei gongbere, stereotipe beskriuwingen fan Yndiërs (traach en dreamerich) en Yndyske froulju (sensueel en leidich). 

Yn Hwat west hat (1965) sjocht Riemer Riemersma yn romanfoarm werom op syn tiid as Nederlânsk tsjinstplichtich soldaat yn de Yndonesyske ûnôfhinklikheidsoarloch (1945-1949). Hy reizge ôf nei de Nederlânske koloanje om ‘syn plicht’ te dwaan, mar kaam desyllúzjonearre werom. Mei syn roman woe Riemersma de minsken wekker skodzje: it Nederlânske militêre optreden yn Yndonesië hie ferkeard west. Dat betearde mis, it boek waard troch resinsinten ôfkreake en joech gjin opskuor. Behalve troch de net alhiel slagge romanfoarm en it stuit fan ferskinen (koart nei Trinus Riemersma syn Fabryk dat wol in protte diskusje losmakke) wie dat nei alle gedachten ek omdat de tiid noch net ryp wie foar ferwurking fan it koloniale ferline.

Yn Op klompen troch de dessa (2014, oersetting yn it Nederlânsk 2015) tekene Hylke Speerstra de ferhalen op fan sa’n tweintich Ynjegongers, yntusken heech op jierren. Krekt as Riemersma giene se allegear fuort omdat se dat, yn in protte gefallen oanmoedige troch de tsjerke, as har hillige plicht seagen. Wa’t tsjinst wegere, waard oars mei strafkamp en finzenis minstens sa swier straft as NSB’ers en SS’ers. Hast allegearre kamen se ûntnochtere wer thús. Mar oars as Riemer Riemersma swijden de measten oer wat se dien hiene en meimakke. Oant Speerstra har ferhalen yn 2014 wrâldkundich makke. Hy lit ús sjen hoe’t ús tinken oer Nederlânsk-Ynje yn hûndert jier tiid hûnderttachtich graden draaid is. 

Op klompen troch de dessa (2014) fan Hylke Speerstra. Untwerp: Barbara Jonkers.